Piwna kamienica przy Placu Trzech Krzyży nr 8

Choć król Jan III Sobieski wielokrotnie tędy przejeżdżał ze swoim orszakiem to wybudowana tu dokładnie 200 lat temu triumfalna brama i hasło „Tędy Jan Sobieski wracał spod Wiednia” poświęcone były innemu wydarzeniu. Tak właśnie na dzisiejszym Placu Trzech Krzyży chcieli warszawiacy uświetnić powrót wojsk Księstwa Warszawskiego po walkach z Austriakami.

Po rozbiorach utworzone na krótko Księstwo Warszawskie były pozornie łatwym łupem. Tak się wydawało najeźdźcom kiedy próbowali wziąć odwet za upokorzenie i wypłaconą kontrybucję Napoleonowi po klęsce w 1805 roku. Austria obawiając się rosnących sił Francuzów i Rosjan próbowała zlikwidować Księstwo Warszawskie by jego ziemie oddać Prusom – w ten sposób chcieli nakłonić Prusy do przystąpienia do wojny przeciw Francuzom. Planów nie udało się zrealizować. Po ciężkich, kwietniowych bojach pod Raszynem i zwycięskim pochodzie bojowym wojsk polskich przez Galicję Austriacy zmuszeni byli wycofać się. Odstąpiona wcześniej, z przyczyn strategicznych, przez księcia Józefa Warszawa była wolna. Warszawiacy trudno wybaczając księciu powyższą decyzję z ogromną radością wyprawili w grudniu 1809 roku fetę dla powracających wojsk. 8 tysięcy żołnierzy zostało ugoszczonych obiadem, iluminowano miasto, a dla wybranych przygotowano bezpłatne widowisko teatralne i bal.

Dzisiejszy plac, łączący Nowy Świat z Alejami Ujazdowskimi, ma swój początek w czasach saskich. August II polecił wytyczyć Drogę Kalwaryjską. Zaczynała się właśnie tutaj, przy placu i wiodła do Grobu Chrystusa koło Zamku Ujazdowskiego. Mniej więcej co 90 metrów wzniesiono 28 kaplic. Jedyną pozostałością z tych czasów są dwa obeliski z brązowymi, pozłacanymi krzyżami do których dołączyła figura św. Jana Nepomucena (w 1751 roku na pamiątkę brukowania warszawskich ulic). Te stojące dzisiaj blisko siebie trzy obiekty dały powód do nazwania placu.

W 1815 roku zbudowano kolejną (i nie ostatnią) bramę powitalną na cześć, jak się wtedy wydawało, sprzymierzeńca narodu polskiego, cara Aleksandra I. Car chętniej widział inny, skromniejszy dowód wdzięczności, ale zebraną już część środków wykorzystano do budowy na placu kościoła. Wzniesiony w stylu klasycystycznym (projektował Piotr Aigner), w latach 1818 – 1826, jest odtąd pod wezwaniem św. Aleksandra. W latach 1886 – 1894 został przebudowany przez J.P. Dziekońskiego. Zyskał wtedy smukłą kopułę i od frontu dwie dzwonnice nawiązując swoim układem do Bazyliki św. Piotra w Rzymie. Poważnie zburzony (jedna z dzwonnic prztetrwała wojnę w dobrym stanie) w 1944 roku został odtworzony w swym pierwotnym kształcie klasycystycznym.

Plac Trzech Krzyży od dawna ma wielkomiejski charakter. Dochodzi do niego 9 ulic, w ciągu lat otaczały go coraz piękniejsze kamienice, mieszkali tutaj znani warszawiacy. Oprócz mieszczącego się od lat znanego Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych produkowano w pobliżu alkohole (destylarnia wódek Schneidera), a na zapleczu kamienicy nr 8 od wielu lat znajdował się słynny browar, założony przez Naimskiego, prowadzony dalej przez Boenischa, przejęty przez „króla warszawskiego piwa” Hermana Junga by trafić ostatecznie w ręce Haberbusha i Schiele. Trudno też nie wspomnieć gimnazjum im. Królowej Jadwigi (rejon dzisiejszego pomnika Wincentego Witosa) czy aptekę nestorów farmacji warszawskiej, rodziny Klawe (założoną w 1860 roku przy ówczesnym placu Świętego Aleksandra 10), w kolejnych pokoleniach właścicieli spółki akcyjnej „Towarzystwo Chemiczno-Farmaceutycznej d. Mgr Klawe SA” z siedzibą na Karolkowej (od 1947 roku zakłady POLFA).

Zdjęcie konkursowe wykonane przez Leopolda Pytko śnieżnego 1 stycznia 1971 roku przedstawia Plac Trzech Krzyży, pomiędzy kościołem św. Aleksandra i obeliskiem początku saskiej Drogi Kalwaryjskiej, z widokiem na ocalałe z wojny oficynę „piwnej” kamienicy numer 8 oraz domy nr 10 (gdzie przez kilkadziesiąt lat funkcjonowała apteka Klawe) i 12 – rozebrane i zniwelowane kilka lat później. Dzisiaj mieści się tutaj kompleks gmachów Holland Park przy budowaniu którego niespodziewanie odkrywano zapomniane podziemne pozostałości ogromnych piwnic dawnych browarów.

Jerzy Pytko