Urodziwa wiejska dziewczyna

W pamiętnikarskich zapisach widać jak bardzo zmieniały się losy ulicy Nowogrodzkiej w ciągu ostatnich 250 latach.

Kiedyś główna droga w jurydyce Nowogrodzkiej nosiła nazwę Szerokiej Włóki. Wśród okolicznych pól szumiących żytem i pszenicą założono niewielki, podmiejski cmentarz; funkcjonował niewiele ponad pięćdziesiąt lat do 1836 roku i nosił nazwę Świętokrzyskiego, gdyż fundatorami byli księża misjonarze z kościoła św. Krzyża.

Był pierwszym podmiejskim cmentarzem warszawskiej parafii (mniej więcej w prostokącie dzisiejszych ulic Nowogrodzkiej, Marszałkowskiej, Wspólnej i Emilii Plater). Ulica nabrała miejskich cech wraz z rozwojem kolei oraz dworca Wiedeńsko-Warszawskiego w pobliskich Alejach Jerozolimskich i wraz z jarmarkami wełnianymi.

Choć przez wiele lat w Warszawie czerwiec był miesiącem wyścigów konnych, to jednak nie nadawały one stolicy tego charakteru „Zielonego Karnawału”, tego rozpędu życia i zabawy, jak wcześniej nadawał słynny jarmark na wełnę.

W „Gawędach o Warszawie” Franciszek Galiński tak opisuje kulminacyjny dzień jarmarku końca XIX wieku przypadający na 15 czerwca:

„… na place przy Nowogrodzkiej zajeżdżały jeden za drugim ciągnące karawanami przez miasto wozy drabiniaste, zaprzężone to w czwórkę, to w parę koni, naładowane worami z wełną. Ładunek taki zdobiła zwykle urodziwa wiejska dziewczyna w swym barwnym stroju, zabrana przez dziedzica do pomocy i „żeby zobaczyła Warszawę”.

Co tu jej pan pokazał, zostawało zazwyczaj tajemnicą ich dwojga przynajmniej do Wielkiej Nocy. Między tym wszystkim kręciło się po placu z zadzierzystą miną obywatelstwo i służba. Krzyk, gwałt, rwetes nie ustawał przy wyładunku, wreszcie uwagi i targi.

-Co? Ile? Za taką wełnę zdechlaczą?

- A wy chcieliście prymę, a może superelektę (przyp. red. terminy oznaczające różne gatunki wełny)”.

Okres dwudziestolecia międzywojennego to kolejne wielkie chwile środkowego odcinka Nowogrodzkiej (pamiętajmy, że wówczas ulica zaczynała się przy Brackiej a kończyła na Raszyńskiej). Do wcześniej wybudowanych pięknych kamienic dołączają prestiżowe instytucje. Państwowy Bank Rolny, biuro Poczty i Telegrafu przy Poznańskiej i początkowy przystanek Elektrycznej Kolei Dojazdowej. W 1927 roku rusza stąd pierwsza w Polsce normalnotorowa zelektryfikowana linia kolejowa. Miała rozstaw szyn zgodny z rozstawem kolejowym a napięcie jak w sieci tramwajowej – 600 V. Budowana była od Komorowa w kierunku Warszawy i Grodziska przez koncern „Siła i Światło” w porozumieniu ze Stanisławem Lilpopem, właścicielem majątku Podkowa Leśna. Wagony silnikowe EN80, osiągające prędkość do 70 km/godz. (chyba nigdy nie rozwijaną), obsługiwały linię do 1972 roku.

Dolna część wagonu była ciemnoniebieska a górna kremowo żółta. Elegancko ubrani w ciemnobrązowe mundury konduktorzy nosili czapki o okrągłym denku. Linia dorobiła się odgałęzień do Włoch i do Milanówka. W przedwojennym rozkładzie jazdy do Włoch naliczyć można 49 kursów w jedną stronę (w niedzielę tylko 16). Pierwsza kolejka odjeżdżała z rogu Marszałkowskiej i Nowogrodzkiej o 6.40 a ostatnia o 23.45 – podróż trwała 22 minuty. Jeszcze przed wojną zrezygnowano z budowy linii do Żyrardowa, ale przygotowywano połączenia Grodziska z Mszczonowem i Błoniem.

Trasa przez Warszawę wiodła Nowogrodzką do Tarczyńskiej, Niemcewicza (przecinała Grójecką) dalej na Szczęślwice. W 1963 roku zlikwidowano początek torów na Nowogrodzkiej przenosząc kolejkę na krótki odcinek kolei średnicowej. Dopiero w 1975 roku jej dalszy bieg wycofano z ochockich ulic Drawskiej i Szczęśliwickiej.

Dzisiaj ulica ma charakter trzeciorzędny mimo, że znajduje się w centrum miasta łącząc w prostej linii duże hotele „Marriott” i „Novotel” (d.Forum). Jak sto pięćdziesiąt lat temu była w środkowej części południowym zapleczem dla Dworca Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, tak dzisiaj jest zapleczem dla Alei Jerozolimskich i podupadającego Dworca Centralnego. Prawie dwukilometrowy ciąg ulicy, przerwany wcześniej Marszałkowską, przegrodzony został trzydzieści pięć lat temu torowiskiem tramwajowym i dojazdem do wiaduktu łączącego ulicę Chałubińskiego i aleję Jana Pawła II.

Na zdjęciu konkursowym z 1974 roku widzimy perspektywę Nowogrodzkiej od Chałubińskiego w stronę Marszałkowskiej i hotelu „Forum”. Nie ma jeszcze sąsiednich wieżowców, a z prawej strony rozbierany jest barak wykorzystywany przez POLRES na kasy biletowe. Zniknęły także ślady torów Elektrycznej Kolei Dojazdowej, które jeszcze przez wiele lat przeświecały pod asfaltem ochockich ulic.

Jerzy Pytko